Tò he (còn từng được gọi là
con giống bột)
[1] là một loại
đồ chơi dân gian của trẻ em
Việt Nam, có thể
ăn được. Ngày nay, nặn tò he là một nét
văn hóa dân gian ở các vùng quê Việt Nam, đặc biệt là
Bắc Bộ. Nặn tò he xuất hiện tại
miền Nam Việt Nam không rõ từ lúc nào nhưng có lẽ là do các nghệ nhân miền Bắc di cư vào Nam, tuy nhiên, mức độ phổ biến không bằng tại miền Bắc. Ban đầu, tò he là sản phẩm làm bằng
bột dùng để
cúng lễ nên chúng thường có hình thù các con vật như
công,
gà,
trâu,
bò,
lợn,
cá... vì vậy, người ta gọi sản phẩm này là "đồ chơi chim cò". Một số vùng tại miền Bắc, người ta còn gọi là "con bánh" vì bên cạnh hình thù các con vật, người ta còn nặn bột thành nải
chuối, quả
cau, chân giò, đĩa
xôi... tạo thành
mâm cỗ để đi
chùa dâng cúng. Sản phẩm này có màu sắc tương đối giống đồ thực và có pha thêm chút
đường nên có thể ăn được. Về sau, sản phẩm được gắn vào một chiếc
kèn ống, ở đầu kèn có quét chút
mạch nha, khi thổi phát ra âm thanh "tò te" thế nên có lẽ người ta gọi là "tò te", sau này nói trại thành "tò he".Nơi có truyền thống về tò he là làng Xuân La, xã Phượng Dực, huyện
Phú Xuyên, thành phố
Hà Nội. Theo cách của làng này thì nguyên liệu chính để làm tò he là bột
gạo có trộn ít
nếp theo tỉ lệ 10 phần gạo, một phần nếp (sẽ cần phải cho thêm nhiều nếp để giữ được độ dẻo của sản phẩm nếu thời tiết nóng, hanh khô), trộn đều, ngâm nước rồi đem xay nhuyễn, luộc chín và nhào nhanh tay. Sau đó, người ta nắm bột lại thành từng vắt và nhuộm màu riêng từng vắt. Bốn màu cơ bản là
vàng,
đỏ,
đen,
xanh. Trước đây, người ta sử dụng màu có nguồn gốc từ
thực vật và đun sôi với một ít bột: màu vàng làm từ
hoa hòe hoặc củ
nghệ, màu đỏ từ quả
gấc hoặc
dành dành, màu đen thì đốt
rơm rạ hoặc dùng cây
nhọ nồi, màu xanh lấy từ lá
chàm hoặc lá
riềng. Các màu sắc trung gian khác đều được tạo từ bốn màu này. Bây giờ, người ta chuyển sang sử dụng màu thực phẩm
công nghiệp vì tiện ích của nó.Ngày nay, các
nghệ nhân không chỉ nặn tò he với
hình thù đơn giản về các
con vật, các loại
trái cây… nhưng còn nặn nhiều hình thù phong phú khác:
12 con giáp, nhiều nhất là các nhân vật mà trẻ con yêu thích như
Aladin,
Đôrêmon,
Pokémon,
Tề Thiên,
Trư Bát Giới,
Na Tra…Các nghệ nhân thường di chuyển xa nhà, rong ruổi trong các phiên chợ quê, các làng xóm, phố phường để nặn tò he bán, nhất là khi nơi nào có đình đám, hội hè. Hành trang đồ nghề của họ khá đơn giản: một con dao nhỏ, vài que tre, chút
sáp ong, một cái lược và một thùng xốp để cắm tò he lên trưng bày.